عوامل زير در قدرت ايمني زائي يك ماده دخالت دارند، ولي عوامل ديگري نيز احتمالا وجود داش ته كـه هنـوز ناشـناخته انـد و احتياج به تحقيقات بيشتري در اين زمينه مي باشد:

1 -بيگانه بودن ماده براي بدن (Foreignness :(هرچه يك ماده براي بدن بيگانه تر باشـد و از لحـاظ سـاختماني بـا تركيبات ساختاني بدن اختلاف بيشتري داشته باشد آن ماده براي بدن قدرت ايمني زائي بيشتري دارد. بعبـارت ديگـر هرچـه منبع آن ماده از لحاظ تكاملي رده جانداران يا زيستي (phylogenetically (با ميزبان فاصله بيشتري داشته باشد، قدرت ايمني زائي آن بيشتر است. بعنوان مثال قدرت ايمني زائي آلبومين مرغ براي گوسفند بيشتر است تا آلبومين گاو يا بـز بـراي گوسفند.

2 -ساختمان ژنتيكي ميزبان (up make Genetic : (با استفاده از موشهاي نسلدار يا هموزيگوت (Inbred (و آنتـي ژنهاي سنتتيك، نشان داده اند كه پاسخهاي ايمني توليد آنتي بادي بر عليه يك اپي توپ در نژادهاي مختلـف مـوش بـا يكـديگر متفاوت و تحت كنترل ساختمان ژنتيكي ميزبان است. ( c/Balb نـسبت بـه بيمـاري سـالك مرطـوب گونـه ليـشمانيا مـاژور (major.L (بـسيار d بطور مثال موش سويه 2-H( حساس است و پس از ابتلا از بين مي رود، در صورتي كه اكثر سويه هاي ديگر موش مانند He/C3H و H/CBA كـه هـر دو ( هستند، مستعد اين بيماري نمي باشند و چند ماه پس از ابت لا بهبود مي يابند. ژنهائيكه واكنشهاي ايمني را تحت كنتـرل 2k-Hدارند در كلاس دو مجموعه ژنهاي سازگاري نسجي انسان و موش ايمونوژن هستند ولي در خرگوش و خوكچه هندي نمي باشد. تحقيقات نقش ژنتيك در پاسخهاي ايمنـي در انـسان نيز به نتايج جالبي رسيده است. بهمين دليل پاسخهاي افراد در برابر بيماريها با يكديگر متفاوت است.

3-مصرف مواد همراه يا آدجوانت(Adjuvant:(آدجوانت ها درلاتين به معنـي كمـك(help to ،(مـوادي هـستند كـه بهمراه آنتي ژن ، واكسن و يا موادي كه ايمونوژن ضعيفي هستند تزريق مي شوند تا پاسخ ايمني بدن را برعليه آنتي ژن، واكسن و يا آن مواد، افزايش دهند. اكثر آدجوانت ها شامل باكتريها و يا عصاره آنها مي باشند ماننـد ميكـروب كـشته شـده سـياه سـرفه در واكسن ثلاث (ديفتري – سياه سرفه- كزاز) و اندوتوكسين (Endotoxin (ميكروبهاي گرم منفي. گاهي نيـز از مـواد شـيميايي بعنوان آدجوانت استفاده مي شود مانند فسفات يا ئيدروكسيد آلومينيم كه در واكسن كزاز و همچنين اكثر واكسنهاي انساني به كـار مي روند. يكي ازقويترين آدجوانتهائي كه درحيوانات آزمايـشگاهي بـراي تحقيقـات ويـا بـراي تهيـه آنتـي بـادي بـا قـدرت زيـاد از آن استفاده ميشود بنام آدجوانت كامل فروند (adjuvant s'Freund Complete (ميباشد كه از مخلوط ميكـروب كـشته شـده ســل انــساني،روغن معــدني و آب درســت شــده اســت و اگــر فاقــد ميكــروب ســل باشــد بــه آن فرونــد ناكامــل .گويند) Incompele Freund's adjuvant) مكانيزم عمل آدجوانتها بر حسب نوع آنها اندكي با هم فرق دارند ولي به طوركلي به قرار زير است: - حفاظت آنتي ژن و جلوگيري از تخريب و تجزية سريع و آزاد كردن آن به تدريج در بدن. - افزايش فعاليت و ارتباط ماكروفاژها، لمفوسيت هاي كمكي (cells-T Helper ،(cells-B و cells NK با آنتـي ژن. - ايجاد التهاب موضعي، فراخواني سلولهاي سيستم ايمني و افزايش ترشح سيتوكينها و لمفوكينها. - افزايش تيتر آنتي بادي و يا ايمني سلولي (شـكل 2-1 .(بعـلاوه برحـسب نـوع آدجوانـت، بيـشتر يـك كـلاس خـاص ايمونوگلبولين عليه آنتي ژن توليد مي شود. بطور مثال ادجوانت كامل فروند بيشتر توليد IgG در حيـوان آزمايـشگاهي مي كنند.- افزايش دوام آنتي بادي در خون و يا ايمني سلولي . - كاهش مقدار آنتي ژن تزريقي . امروزه براي تهيه واكسنهاي خوراكي يا استنشاقي از ميكروكپـسول بـه عنـوان آدجوانـت اسـتفاده ميكننـد .يكـي از ايـن نـوع ميكروكپسولها،(ISCOMs (complex Immunostimulating نام داردكه شامل گليكوزيدي است بنام A Quill كـه ازعصاره پوست درختMolina Saponaria Quillaja در آمريكاي جنوبي استخراج مي شود.

4 -بار الكتريكي آنتي ژن (Charges :(بار الكتريكي هر آنتي ژن در قدرت ايمني زائي و خصوصيات آن نقش دارد. بار الكتريكي مطلق (charge Net (يك آنتي ژن با آنتي بادي ضد آن نسبت عكس دارد. مثلا چنانچه پروتئيني را كه بـار الكتريكي مطلق آن مثبت است به حيوان آزمايشگاهي تزريق كنيم ، آنتي بادي ضد آن، با ر الكتريكي مطلق منفي خواهـد داشـت . در اين رابطه اگر هاپتن را به مولكول پروتئين متصل كنيم ، هيچ تغييري در بار الكتريكي مطلق آنتي بادي عليه پروتئين آن بوجود نخواهد آمد

5 -چرخش نوري (configuration Optical :(اسيدهاي آمينه موجود در طبيعـت اكثـراً از نـوع (acid amino.L( هستند و آنزيمهائي كه در بدن وجود دارند اين دسته پروتئينها را متابوليزه كرده و برعليه آنها عكس العمل نشان مي دهند. حال اگر بطور مصنوعي پلي پپتيدي را از اسيدهاي آمينه نوع (acid amino.D (درست كرده و به حيواني تزريق كنـيم، سيـستم ايمنـي حيوان را تحريك نخواهد كرد و تا مدتها در بدن حيوان دست نخورده باقي خواهند ماند. در طبيعت ، كپسول باسيل شـاربن از پلـي مر D -اسيد گلوتاميك درست شده است.

6 -تركيب شيميايي يا ماهيت آنتي ژن (nature or composition Chemical : (بطور كلـي پروتئينهـا ماننـد سرم و پلي ساكاريدها مانند كپسول باكتريها، اگر همراه با ادجوانت بكار روند آنتي ژنهائي قوي هستند. بر عكس اسـتروئيدها ماننـد هورمونها آنتي ژنهاي ضعيفي هستند و در بعضي موارد قادر به ايجاد عكس العمل ايمني در بدن نمي باشند.

7 -اندازه مولكولي آنتي ژن (Size Molecular :(اگر چه نمي توان حد نصابي را از وزن مولكولي براي يك ماده در نظر گرفت تا بتوان آن ماده را آنتي ژن ناميد ولي بديهي است كه هر چه يك ماده بزرگتر باشد، ساختمان آن نيز پيچيده تـر اسـت و در نتيجه ايمونوژن قويتري مي باشد. بطور كلي موادي با وزن مولكولي كمتر از 10000 دالتون يا اصلاً ايمونوژن نيـستند و يـا خيلـي ضعيف اند. قويترين ايمونوژنها، پروتئينهائي با وزن مولكولي بيش از 100000 دالتون مي باشند. بطـور مثـال باكتريهـا، ويروسـها و گلبولهاي قرمز آنتي ژنهائي قوي هستند. يكي از فاكتورهاي مهمي كه در قدرت ايمني زائي يك ماده حتي با وزن مولكولي كم نقش مهمـي را ايفـاء مـي كنـد، وجـود اسيدهاي آمينه حلقوي (acid amino Aromatic (بخصوص تيروزين در ساختمان مولكول آنتي ژن است.

 8 -مقدار آنتي ژن (Dose : (مقدار آنتي ژني كه تزريق مي شود در نوع پاسخهاي ايمني برعليه آن نقش مهمي دارد. اگر يك آنتي ژن را به مقدار بسيار جزئي متوالياً و يا به مقدار بسيار زياد يكباره تزريق كنيد، سيستم ايمني بخوبي عكس العمل نـشان نمـي دهد و حتي ممكن است مهار (Suppress (شود. از همين اصل استفاده مي شود و در سروتراپي اگر بيمار مارگزيـده نـسبت بـه سرم حيوان (پادزهر) حساسيت داشته باشد و براي نجات او حتماً بايد سرم تزريق شود، مي توان حساسيت فرد را با تزريـق متـوالي مقادير بسيار جزئي پادزهر برطرف كرد. به اين روش درماني در قديم روش بسردكا (Besredka (و امروزه كاهش حـساسيت يـا حساسيت زدائي (Desensitization (مي گوينـد. بعـلاوه بـراي درمـان ايمونولـوژيكي بيماريهـاي آلـرژي ارثـي و خـانوادگي (Atopy (نيز از همين روش استفاده مي شود. تزريق مقدار مناسب يك آنتي ژن (dose Optimal (بهتـرين عكـس العمـل ايمني بدن را برعليه آن بهمراه دارد 

9 -راه ورود آنتي ژن (Route :(راه ورود يك آنتي ژن در نوع و شدت عكس العمل ايمني بدن برعليه آن دخالت دارد . بطور مثال اگر آنتي ژني داخل درم تزريق شود، بكندي جذب مي شود و سيستم ايمني بدن را ب ه آرامي تحريك مي كند و در نتيجه دوام آنتي بادي عليه آن در سرم بيشتر است. هيچوقت نبايد واكسن ها از راه وريدي تزريق كرد.

10 -جدول تزريقات (Schedule Immunizition : (فاصله و تعداد دفعات ورود يك آنتي ژن به بدن در درجة ايمني زائي دخالت دارند. اگر فاصله تزريقات با يكديگر بسيار نزديك باشند، ايمني زائي خوبي بر عليه آن تي ژن بوجود نخواهد آمد. بهمين دليل فاصلة تزريقات يادآوري در واكسيناسيون رعايت شده است. هيچوقت نبايد زودتر از موعد مقرر واكسن هاي يادآوري را تزريق كرد.

11 -جنسيت ميزبان (Gendr :(سنتز آنتي بادي در جنس مونث بيـشتر از مـذكر و بـرعكس شـدت واكـنش هـاي ازديـاد حساسيت تأخيري (hypersensitivity typed Delayed ،(كمتر است . برهمين اساس، زنان نسبت بـه مـردان، مقاومـت بيشتري عليه عفونتهاي چرك زا دارند ولي از طرف ديگر، بيشتر به بيماريهاي اتوايمني دچار مي شوند و در برابر بيماريهـ ائي نظيـر سل از مردان حساس ترند. احتمالاً هورمونهاي زنانه در اين رابطه نقش دارند.

12 -عوامل رواني- تني (Psychosomatic :(عوامل رواني- تني مانند خوشي و خوشحالي و بر عكـس ناخوشـي ماننـد اضطراب، افسردگي و عصبانيت اثرات متفاوت و متضادي روي سيستم ايمني از طريق فعـال شـدن محـور غـدد- هيپوتـالاموس- هيپوفيز و فوق كليوي دارند.