كي از بهترين راههاي دستيابي به پروتئين حيواني (گوشت مرغ و تخم مرغ) پرورش طيور ميباشد، چرا كه با رعايت اصول فني پرورش طيور، پروتئين با قيمت ارزان، كيفيت بالا و در زمان كوتاه توليد ميگردد. گوشت مرغ و تخم مرغ به عنوان منابع غني از پروتئين، در سالهاي اخير به طور وسيعي در تغذيه انسان در دنيا و در كشور ما مورد استفاده قرار گرفته است. به طوريكه بعضي از كشورها كه از نظر مراتع طبيعي در مضيقه هستند گوشت طيور به سرعت جانشين گوشت ساير دامها گرديده است. نكاتي كه سبب اين امر گرديده به شرح زير ميباشد؛

رزش غذايي گوشت مرغ منظور اصلي استفاده از گوشت در جيره غذايي انسان تامين پروتئين مورد نياز بدن است. گوشت مرغ از لحاظ ارزش پروتئين و تناسب اسيدهاي آمينه نسبت به گوشت قرمز برتري دارد، همچنين از نظر ارزش بيولوژيكي پروتئين مقام اول را تخم مرغ دارا است. در جدول 1-1 مقايسه تركيب شيميايي 100 گرم از گوشتهاي مختلف آمده است.

افت لاشه پس از كشتار افت لاشه پس از كشتار در گاو و گوسفند 50 %ميباشد، درصورتيكه اين رقم در طيور گوشتي20 -25 % وزن زنده است. افت استخوان نيز در گوشت آماده به طبخ در طيور به مراتب كمتر از گوشت دامهاي ديگر ميباشد (12 8 % -وزن بدن طيور را استخوان تشكيل ميدهد). بدين ترتيب از يك كيلوگرم وزن زنده مرغ، گوشت مرغ و در نتيجه پروتئين بيشتري به دست ميآيد

سلامت و بهداشتي بودن گوشت مرغ از گوشت گاو و گوسفند تعداد قابل توجهي بيماري ميكروبي و انگلي به انسان قابل سرايت است، در صورتيكه از مرغ بيماري خطرناكي به انسان منتقل نميشود. مهمترين بيماري قابل انتقال سالمونلا ميباشد، كه اغلب در مراحل آماده سازي، گوشت مرغ با آن آلوده ميگردد و از اينرو چنانچه پس از سر بريدن طيور، پركني و تهيه گوشت و ذخيره آن بصورت بهداشتي صورت گيرد، هيچگونه خطري از نظر انتقال بيماريهاي مشترك به انسان وجود ندارد.

قابليت هضم و جذب گوشت مرغ گوشت مرغ از نظر تركيب پروتئين و تناسب و تعادل اسيدهاي آمينه ضروري كمبودي نسبت به گوشت قرمز ندارد، علاوه بر اين ميزان كلسترول گوشت مرغ كمتر بوده و سهل الهضمتر از ساير گوشتها ميباشد. بعلت كم بودن وزن، فشار روي عضله كمتر است و نسوج آن نرمتر ميباشد.

سرعت رشد طيور امروزه نژادهايي از جوجههاي گوشتي وجود دارند كه در مدتي حدود 42 روز جوجه يكروزه 45 گرمي به نيمچه گوشتي 2/6 كيلوگرمي تبديل ميگردد. يعني در اين مدت به 50 برابر وزن تولدش ميرسد. بدين ترتيب ميتوان گوشت مورد نياز جامعه را آسانترتوليد نمود. همچنين هر مرغ نژاد تخمگذار در مدت14 -12 ماه، 300 عدد تخم مرغ توليد ميكند.

سهولت تغذيه طيور از آنجائيكه مرغ حس چشائي و بويائي ضعيفي دارد، با هر غذايي ميتوان آنرا تغذيه كرد. البته اين امر امكان بروز مسموميت بيشتر در مرغ را نسبت به نشخواركنندگان ايجاد ميكند. مخصوصاً مسموميت با كپك و يا غذاهايي كه در آنها چربي اكسيد شده باشد. بطوركلي جيرههاي غذايي طيور اغلب از بقاياي كشاورزي و كارخانجات غذايي انسان مانند تفاله كارخانجات روغن نباتي (كنجالهها ) و بقاياي كارخانجات كنسروسازي و شيلات (پودر ماهي) پس مانده كارخانجات لبنيات سازي ( شيرخشك بدون چربي) و بقاياي كشتارگاهها (پودر گوشت، پودر استخوان، پودر خون) و بالاخره مازاد و بقاياي سيلو و دانههاي درجه 2 3 و غلات ميباشد

ضريب تبديل غذايي پائين ضريب تبديل غذا م، قدار غذايي است كه حيوان مصرف ميكند تا 1 كيلوگرم محصول توليد كند. ضريب تبديل غذايي طيور 1/7 - 2 است، در صورتيكه ضريب تبديل غذايي گوساله 8 ميباشد. اين بدان معني است كه بازده غذايي طيور بيشتر از دامهاي ديگر ميباشد .برگشت سريع سرمايه در هيچ رشته كشاورزي و دامپروري، برگشت سرمايه سريعتر از پرورش طيور گوشتي نيست. زيرا در مدت زماني كمتر از سه ماه جوجهها روانه بازار شده و سرمايه برگشت داده ميشود.

ا در نظر گرفتن نكات فوق، براي تامين پروتئين كافي و رفع كمبودهاي غذايي و تهيه تمام يا قسمتي از احتياجات پروتئيني، در غالب كشورها بخصوص در ايران كه مساحت بزرگي از آنرا بيابان ها و كويرهاي خشك و بيآب و علف تشكيل داده و دچار كمبود مراتع و چراگاههاي طبيعي ميباشد، با پرورش دام امكانپذير نميباشد، به همين دليل در بيشتر كشورها تلاش فراوان نمودهاند تا با توسعه مرغداري صنعتي و توليد گوشت مرغ بطور سريع و موثر در رفع كمبود پروتئين گام بردارند .

تا چند دهه گذشته، پرورش طيور در ايران به صورت كاملاً روستايي و اوليه صورت ميگرفت، بدينترتيب كه هر خانواده روستايي تعداد معدودي مرغ و خروس و ساير طيور اهلي از قبيل اردك و غاز و ندرتاً بوقلمون را براي مصرف خود نگهداري مينمودند. اغلب منظور اصلي از نگهداري اين تعداد معدود طيور بومي نيز تهيه تخم مرغ مصرفي خانواده بوده و كمتر پرورش از نظر گوشت مرغ مورد توجه قرار ميگرفت، فقط نيمچه خروسهاي اضافي و مرغهاي پير را كه از تخم رفته بودند به عنوان گوشت به مصرف ميرساندند. ،در شهرها مصرف گوشت طيور بسيار پائين بود و از مازاد توليد در روستاها تامين ميگرديد و آنهم به عنوان غذاي مخصوص مهمانيها و بيماران استفاده ميشد . از اينرو گوشت طيور نقش قابل توجهي در غذاي روزمره مردم نداشت، به علاوه از نظر پرورش اقتصادي و اصلاح نژاد و تشخيص مرغهاي بومي نيز هيچگونه اقدامي صورت نميگرفت، حال آنكه در كشورهاي ديگر از دهها سال پيش به پرورش طيور تجارتي و علمي پرداخته و قسمتي از مصرف پروتئين حيواني آنها را توليدات طيور تشكيل ميداده است. به عنوان مثال از سال 1873 ميلادي يعني بيش از يك 1 قرن قبل، در آمريكا براي شناسايي و توليد نژادهاي اصيل و تجارتي مرغ، اتحاديه پرورش طيور آمريكا 2 تشكيل گرديد و مقارن با آن نژادهاي اقتصادي مانند پليموت راك 3 ، ويندوت و رد آيلند رد شكل گرفت . 4 اولين گام در مورد توسعه مرغداري و دامپروري جديد در ايران در سال 1309 با تاسيس بنگاه دامپروري كشور برداشته شد. هدف از تاسيس اين بنگاه ترويج دامپروري و مرغداري به صورت صحيح و تجارتي در كشور بوده است. در سال 1314 موسسه دامپروري حيدرآباد در كرج تشكيل گرديد و در مورد دام هاي بومي و اصيل داخلي و خارجي فعاليت خود را آغاز كرد. در سال 1333 كه ميتوان ادعا نمود سال پايه گذاري مرغداري نوين در ايران كشور است، بنگاه دامپروري مبادرت به وارد نمودن 60000 قطعه جوجه يكروزه از ، پليموت روك و رد آيلند به مركز تحقيقات دامپروري حيدرآباد نمود. تا سال 1334 5 نژادهاي نيو همشاير در سازمان دامپرور ،ي جوجه كشي توسط ماشينهاي ساخت داخل صورت ميگرفت كه نتايج آن رضايت بخش نبود تا اينكه در سال مزبور دستگاه جوجهكشي آمريكايي برقي اتوماتيك به ظرفيت 450000 عدد تخم مرغ در سال به بنگاه دامپروري آورده شددر سال 1339 بنگاه دامپروري اقدام به ساختن كارخانه جوجهكشي بزرگي در نارمك با ظرفيت 2 ميليون تخم مرغ در سال نمود كه در سال 1340 به پايان و بهرهبرداري رسيد و در سال 1348 ظرفيت آن به 11ميليون تخم مرغ رسانده شد. تخممرغ جوجهكشي مورد احتياج ماشينهاي مزبور ابتدا از خارج تامين ميشد، از سال1342 وزارت كشاورزي و همچنين بخش خصوصي به جاي ورود تخم مرغ جوجه كشي كه اغلب مستلزم پرداخت مبالغ زيادي ارز و اشكالات ديگر بود، شروع به تهيه گلههاي مرغ مادر نمود. اين گلهها از نژادهاي اصيل و خالص به صورت جوجه يكروزه از مزارع بزرگ خارجي خريداري و در ايران پرورش داده ميشد و از آنها تخم مرغ جوجهكشي تهيه ميگرديد. در سال 1346 صنعت توليد خوراك دام در ايران پا گرفت و كارخانه خوراك طيور توسط وزارت كشاورزي در سعيدآباد كرج تاسيس گرديد. در سال 1348 به منظور حمايت از توليد كننده و تثبيت قيمتها، توسط دولت يك واحد كشتارگاه در سعيدآباد به ظرفيت 600 مرغ در ساعت تاسيس گرديد. در سالهاي 1350 تا 1354 مجتمعهاي بزرگ مرغداري توسط بخش دولتي و خصوصي تاسيس و شروع به فعاليت و بهرهبرداري نمودند. در سال 1355 كشتارگاه و تشكيلات بستهبندي و ذخيره تخم مرغ پرديس در كرج با ظرفيت توليد 45 تن گوشت مرغ در روز و ذخيره 60 تن تخم مرغ به وجود آمد و بدين ترتيب قدم اساسي در مورد رفع نارسائي بازاريابي (ماركتينگ) توليدات طيور برداشته شد . در سال 1356 براي اولين بار اجداد تخمگذار توسط شركت مرغك وارد ايران گرديد و مورد بهره برداري قرار گرفت و بدين ترتيب قسمتي از گلههاي مرغ مادر تخمگذار در ايران توليد گرديد . در سال 1361 جهت توليد گلههاي مرغ اجداد و مرغ مادر گوشتي، تشكيلات توليد لاينهاي گوشتي توسط وزارت كشاورزي در بابل كنار مازندران شروع به فعاليت نمود كه اين طرح در سال 1370 به بهره برداري رسيد. صنعت نوين مرغداري در كشور در دهه 30 شروع شده و رشد نموده است، بطوريكه در سال 1339 مصرف سرانه گوشت مرغ 765 0 /كيلوگرم و تخم مرغ 124 2 /كيلوگرم بوده و پس از گذشت 46 سال ميبينيم كه در سال 1385 مصرف سرانه گوشت مرغ به 30/19 كيلوگرم و تخم مرغ به 19 9 /كيلوگرم رسيده است. آمار توليدات گوشت طيور در كشور حاكي از آن است كه در سالهاي اخير توليد گوشت مرغ در ايران افزايش قابل توجهي داشته و همچنين مصرف سرانه گوشت مرغ افزايش يافته است بطوري كه به مرور گوشت مرغ جايگزين گوشت قرمز شده است. در سال 1385 عملكرد توليد گوشت مرغ /4 1360 هزار تن و گوشت قرمز 829 هزار تن و مصرف سرانه گوشت مرغ 30/19 كيلوگرم و گوشت قرمز 44/12 كيلوگرم گزارش شده است. همچنين عملكرد 77 موسسه جوجهكشي در سال 1377 ، تعداد 358 ميليون قطعه جوجهگوشتي و تعداد 12 ميليون قطعه جوجه تخمگذار . بوده است

بطوركلي صنعت مرغداري شامل : شش فعاليت اصلي پرورش مرغ لاين، پرورش مرغ اجداد، توليد جوجه يكروزه تجارتي، توليد تخم مرغ خوراكي، پرورش مرغ گوشتي و شامل يك فعاليت جنبي پرورش پولت مي باشد . مرغ لاين داراي برخي صفات ممتاز بوده كه طي سالهاي متمادي با سرمايهگذاري زياد و استفاده از روشهاي علمي و پيچيده به دست ميآيد. امروزه فقط چند كشور مانند آلمان، هلند، آمريكا و ... موفق به پرورش آن شدهاند و اطلاعات آنرا به صورت محرمانه حفظ ميكنند . مرغ و خروس اجداد از مرغ و خروس لاين به دست ميآيد كه در ايران نيز يك لاين گوشتي با نام هلندي ميباشد. از تخم مرغهاي 1 تجارتي آرين طي سالهاي اخير پرورش مييافته كه مبدا آن نژاد هيبرو نطفهدار گله اجداد (نژادهاي گوشتي يا تخمگذار) مرغ مادر به وجود ميآيد. مرغهاي مادر و خروسهاي پدر در موسسات پرورش دهنده مرغ مادر پرورش داده ميشوند.

پرورش مرغ مادر (توليد تخم مرغ نطفهدار): اينگونه مزارع، مرغهاي مادر را به صورت جوجه يكروزه تهيه ميكنند. اين جوجهها سويههاي اصلاح ژنتيكي شده هستند كه شامل جوجههاي نر و ماده ميباشند. اين جوجهها تا سن بلوغ كه 5 حدود ماهگي است پرورش داده ميشوند و بعد از آن پس از جفتگيري، تخم مرغهاي نطفهدارشان را به موسسات جوجهكشي ارسال مينمايند. گلههاي مرغ مادر يا از نژاد گوشتي جهت توليد جوجههاي گوشتي و يا از نژاد تخمگذار جهت توليد پولتهاي تخمگذار هستند .

موسسه جوجه كشي (توليد جوجه يكروزه) در اين موسسات تخممرغهاي نطفهدار از مزارع پرورش مرغ مادر تامين ميشود و توسط ماشينهاي جوجهكشي، تخممرغها را به جوجه تبديل ميكنند. در اين موسسات محيط مناسب رشد جنين در تخممرغ 1 توسط ماشينهاي جوجهكشي فراهم ميشود كه اين ماشينها از دو قسمت ستر و يا انكوباتور 2 و هچري تشكيل ميگردند. تخممرغهاي نطفهدار براي توليد جوجه يكروزه ابتدا به مدت 18 روز تحت شرايط خاصي در دستگاه ستر و سپس به مدت 3 روز در دستگاه هچر نگهداري ميشوند .

پرورش جوجه گوشتي (توليد گوشت مرغ) در اين مزارع جوجههاي يكروزه نژاد گوشتي خريداري شده و بمدت 42 روز پرورش داده مي شوند كه به عنوان نيمچه گوشتي به بازار عرضه ميگردند .

پرورش مرغ تخمگذار (توليد تخم مرغ خوراكي) در اين مزارع جوجه يكروزه نژاد تخمگذار خريداري شده و طي دو مرحله پرورش داده ميشوند. دوره نام دارد كه جوجههاي يكروزه را تا سن بلوغ يعني شروع تخمگذاري 3 اول، پرورش پولت ( 5 ماهگي و يا 20 هفتگي) يا بر روي بستر و يا در قفسهاي كف تخت مخصوص جوجه پرورش ميدهند. در مرحله دوم يعني دوره تخمگذاري، پولتها به سالن ديگري براي توليد تخممرغ منتقل ميشوند. مرغهاي تخمگذار يا بر روي بستر با لانههاي تخمگذاري و يا در سيستم پرورش در قفس كف شيبدار مخصوص تخمگذاري 1 2 تا سال جهت توليد تخم مرغ خوراكي نگهداري ميشوند. در اين گلهها خروس نگهداري نميشود . بعضي از پرورش دهندگان ً، مستقيما پولتهاي 5 ماهه آماده تخمگذاري را خريداري كرده و شروع به توليد تخم مرغ مينمايند. از 5 ماهگي كه تخمگذاري شروع مي ،شود در ماه هفتم درصد تخمگذاري به اوج خود يعني 90 -95 %توليد ميرسد و در صورتيكه شرايط پرورش مناسب باشد اين درصد توليد 8 به مدت ماه يعني تا 16 ماهگي ادامه مييابد، از اين زمان به بعد تخمگذاري اندكي كاهش مييابد تا در سن 18 ماهگي به 50 %توليد ميرسد كه در اين حالت نگهداري گله مقرون به صرفه نيست .ه طور كلي پس از گذشت يك سال تخمگذاري، يا مرغهاي تخمگذار را جهت استفاده از گوشت شان روانه كشتارگاه مي كنند (كه بيشتر در كالباس سازي استفاده ميشود) يا مدت 2 ماه تولكبري اجباري (پرريزي و استراحت تخمدان) اعمال مينمايند و در سال دوم از گله، تخممرغ به دست ميآورند. البته اوج درصد تخمگذاري در سال دوم بيشتر از 80 %نخواهد شد. 

گوشت مرغ شاخدار در سنین پایین بسیار خوشطعم و مطبوع است و آن را قابل مقایسه با کبک، بلدرچین و قرقاول میدانند. از لحاظ میزان انرژی، الشه مرغ مروارید بعد از گوشت بوقلمون مقام دوم را به خود اختصاص داده است و دارای ۵۳۱ کیلوکالری انرژی به ازای هر ۵۱۱ گرم است. گوشت مرغ مروارید فاقد چربی و حاوی اسیدهای چرب ضروری است. آفریقا موطن اولیه مرغ مروارید است؛ نام اولیه آن مرغ گینه بوده که میتواند معرف منشاء و زادگاه اصلی آن به حساب آید. این مرغ تحت عنوان مرغ شاخدار یا مرغ مروارید نیز شناخته میشود. امروزه مرغان مروارید بهعنوان یک منبع اقتصادی قابل توجه بهشمار میروند. در ایران هنوز آمار دقیقی از تعداد مرغان مروارید وجود ندارد. زیستگاه این مرغ بیشتر در غرب و شمال غرب کشور است. تراکم جمعیت آنها در استان آذربایجان شرقی و اردبیل بیش از سایر مناطق بود و به رنگهای خاکستری و خاکستری مایل به آبی و به ندرت سینهسفید مشاهده میشود. این پرنده بهعلت سر و صدای فراوانی که با دیدن افراد غریبه از خود ایجاد میکند و به نوعی نقش نگهبان خانه را ایفاء میکند و همچنین باعث کاهش حشرات میشود. این پرنده برعکس مرغ، قادر به پنجول زدن به زمین نیست، بنابراین ضرر جزئی به باغهای محل پرورش وارد میکند. تخم مرغان مروارید در مقایسه با تخممرغان معمولی از میزان باالی ویتامین A ،B۲ و E برخوردار است و برای تغذیه کودکان در حال رشد و زنان باردار و افراد مسن توصیه میشود. وزن الشه در حدود ۷۶ درصد وزن زنده پرنده است و حاوی اسیدآمینههای بیشتری نسبت به گوشت مرغ است. فسفر و کلسیم در گوشت مرغ مروارید بیشتر از سایر طیور بوده و میزان کلسترول در زرده تخممرغ مروارید در کمترین میزان است. مرغان مروارید برای پرورش به محیط خشک نیاز دارند. از طرف دیگر نسبت به بیشتر بیماریهای متداول در طیور صنعتی مقاوم بوده و تولید آن حتی در شرایط ضعیف مدیریت نیز کمتر تحت تأثیر قرار میگیرد. بهدلیل مقاومت در بیماریها در مرغ مروارید در این گونه از واکسنها و داروها استفاده نمیشود و به همین دلیل عالوه بر کاهش هزینههای تولید در هنگام بروز بیماریهای واگیردار تلفات چندانی ندارند. بهدلیل تخمگذاری مناسب قدرت تولید مثلی خوبی در مقایسه با سایر ماکیان داشته و در ازدیاد نسل بهصورت صنعتی از اهمیت ویژهای برخوردار هستند. بهعلت مقاومت خارقالعاده در برابر شرایط محیطی و بخصوص دمای مورد نیاز پرورش )مقاومت در درجات دمایی منفی( هزینههای تأمین حرارت را به پرورشدهنده تحمیل نمیکنند. مرغان مروارید قادر هستند تا از مواد کم ارزش استفاده کرده و اقالم فیبری را مورد تغذیه قرار دهند به همین دلیل هزینههای تغذیهای را کاهش میدهند. با این وجود، بهرهبرداری بهتر از این گونه مستلزم اجرای پروژههای تحقیقاتی بیشتر درباره افزایش وزن و همچنین قدرت تولید مثلی آن است. بهکارگیری برنامههای نوری جهت افزایش تولید تخم در مرغان مروارید، تعیین نیاز حرارتی مرغان مروارید جهت افزایش بهرهوری پرورش در سالنهای صنعتی، استفاده از پسماندهای کارخانجات صنایع غذایی و کشاورزی در تغذیه مرغان مروارید و بهکارگیری تکنیکهای نوین جهت اصالح ژنتیکی مرغان مروارید از برنامههای تحقیقاتی در مورد مرغان مروارید است. از آنجا که مرغ شاخدار برای پرورش به هزینههای تغذیهای کمتری نسبت به سایر طیور نیاز داشته و هزینه تأمین حرارت برای پرورش این نوع از ماکیان کاهش چشمگیری دارد و با در نظر گرفتن ارگانیک بودن گوشت مرغ شاخدار میتواند برای پرورش به تولیدکنندگان و عالقه مندان به پرورش طیور معرفی شود تا در سبد غذایی خانوار ایرانی قرار گیرد./